Aktualizacja: 13 lutego 2020.

Czy każdy kto spawa jest spawaczem? Czym się różni spawacz od spawalnika? Co to znaczy TIG, MIG, MAG? I wreszcie jakie są zagrożenia na stanowisku spawacza? Poznaj zagrożenia na stanowisku spawacza, wymagane kwalifikacje, środki profilaktyczne oraz inne istotne informacje niezbędne dla Behapowca.

Kto to jest spawacz

Spawaczem jest osoba fizycznie wykonująca prace spawalnicze. Łączy elementy stalowe, metalowe i inne różnymi technikami spawania. Pamiętaj, że spawacz niekoniecznie musi być zatrudniony na stanowisku o nazwie “spawacz”. Często spawanie wykonuje np. mechanik, bądź konserwator itp. Niezależnie od nazwy stanowiska, aby móc spawać, niezbędne są odpowiednie kwalifikacje.

Czasami możesz spotkać się z pojęciem spawalnika. Czy spawacz i spawalnik to to samo? Nie. Są to dwa różne zawody. Spawalnikiem jest osoba, która ma wykształcenie i wiedzę w zakresie technologii spawania, ale niekoniecznie musi mieć kwalifikacje spawacza i wykonywać tę pracę w praktyce. Spawalnikiem będzie zatem osoba zajmująca się procesami spawania w teorii, np. inżynier.

Kwalifikacje spawacza

Nie można spawać bez stosownych kwalifikacji zawodowych. Niezależnie czy pracownik jest zatrudniony na stanowisku spawacza czy pracownik jest np. konserwatorem i spawa raz na dwa tygodnie przez 10 minut, obaj pracownicy muszą mieć kwalifikacje do tej pracy. Koniecznie o tym pamiętaj, bo niestety często możesz spotkać się z błędnym przekonaniem, że spawacz “z doskoku” kwalifikacji nie potrzebuje. Każdy kto spawa, musi mieć kwalifikacje. Jednak, żeby nie było tak kolorowo, wokół tematu kwalifikacji spawacza, istnieje trochę nieścisłości.

Według rozporządzenia [1], spawać mogą osoby, które mają:

• Zaświadczenie o ukończeniu szkolenia albo
• Świadectwo egzaminu spawacza albo
• Książkę spawacza.

Wszystkie powyższe rodzaje kwalifikacji muszą być wydane w oparciu o przepisy i normy. Wykaz norm znajdziesz na dole artykułu.

Osoby wykonujące:

• ręczne cięcie termiczne,
• zgrzewanie,
• ręczne lutowanie oraz
• zmechanizowane i automatyczne wykonywanie prac spawalniczych

powinny posiadać przynajmniej zaświadczenie o ukończeniu szkolenia.

Ogólnie przyjęte jest, że spawacz powinien ukończyć szkolenie, a następnie zdać egzamin i uzyskać świadectwo egzaminu spawacza. Książka spawacza jest ważna tylko ze świadectwem egzaminu spawacza. Jak widzisz, rozporządzenie podaje jedną z trzech możliwości. I jeśli spawacz wykonuje w zakładzie prace spawalnicze związane np. z naprawami, to rzeczywiście wystarczy jedna z tych możliwości.

Sprawa ma się nieco inaczej w sytuacji, gdy spawacz wykonuje produkt (czyli coś, co zakład wytwarza i sprzedaje). Praktyka pokazuje, że taki spawacz musi w zasadzie spełnić wszystkie te wymagania kwalifikacyjne jednocześnie. Wynika to z wymagań jakościowych dla produktów spawanych. Są to przyjęte do stosowania w zakładach normy i/ lub wymagania jakości dla spoin (nie spawów ;)) Tak więc to nie przepisy, a pracodawcy są tutaj bardziej wymagający w zakresie kwalifikacji swoich pracowników.

Rozporządzenie [1] nie podaje też czy kwalifikacje spawacza są dożywotnie, czy terminowe. Teoretycznie, jeżeli w przepisach nie ma informacji o okresie ważności kwalifikacji, można przyjąć, że są one bezterminowe. Jednak nie w tym przypadku. Dlatego, że do tematyki kwalifikacji spawalniczych wkroczyły normy, a zgodnie z wymaganiami tam zawartymi, kwalifikacje należy odnawiać. Odnowienie kwalifikacji powinno odbywać się co 2 lata, pod warunkiem, że pracownik rzeczywiście spawa na bieżąco. Przerwy w spawaniu nie powinny być dłuższe, niż 6 miesięcy.

Prace spawalnicze

Prace spawalnicze należą do prac niebezpiecznych pod względem pożarowym. Niezależnie od tego ile trwają prace spawalnicze, muszą one być prowadzone w oparciu o konkretne zasady. Nie wolno ich pomijać, co często kusi osoby spawające, gdy mają do zespawania coś drobnego, co potrwa zaledwie kilka minut. Często możesz wtedy usłyszeć, że organizacja zabezpieczeń potrwa o wiele dłużej, niż samo spawanie, więc nie ma sensu. Niestety ale nie. Idąc tą logiką, pożar powinien wybuchać tylko wtedy, gdy spawanie trwa długo. Niestety, pożar może wystąpić w każdej chwili. Jeśli więc nie zostaną zachowane środki bezpieczeństwa, straty mogą być bardzo poważne.

To nie wszystko. Pamiętaj, że czasami prace spawalnicze będą mogły być zaliczone nawet do prac szczególnie niebezpiecznych, np. w miejscach sąsiadujących z magazynami produktów łatwopalnych albo prowadzone w zamkniętych przestrzeniach lub zbiornikach itp. W przypadku tych ostatnich, spawanie może być zakwalifikowane również do prac wykonywanych przez przynajmniej dwie osoby, ze względu na konieczność asekuracji.

To bardzo ważne, aby zawsze patrzeć na daną pracę w szerszej perspektywie i nie poprzestawać na “zero-jedynkowym” jej aspekcie.

 Poznaj “Przewodnik po szkoleniach BHP” i rozhulaj swoje szkolenia!

Najpowszechniejsze rodzaje spawania

• 111 – spawanie łukowe elektrodą otuloną MMA
• 114 – spawanie łukowe samoosłonowym drutem proszkowym
• 121 – spawanie łukiem krytym drutem elektrodowym
• 131 – spawanie metodą MIG
• 135 – spawanie metodą MAG
• 136 – spawanie w osłonie gazu aktywnego drutem proszkowym
• 137 – spawanie w osłonie gazu obojętnego drutem proszkowym
• 141 – spawanie metodą TIG
• 115 – spawanie plazmowe
• 311 – spawanie acetylenowo-tlenowe

Numery powyżej to numery procesów spawania według normy [4]. Rodzajów spawania jest oczywiście więcej, podobnie jak szczegółów dotyczących wykonywania prac spawalniczych. Pracownikowi służby BHP spokojnie wystarczy powyższy wykaz. Jeśli jednak interesują Cię szczegóły, na końcu artykułu znajdziesz wykaz norm, w których znajdziesz więcej informacji.

Zasady BHP podczas prac spawalniczych

Przy wykonywaniu prac pożarowo niebezpiecznych, należy:

1. Zabezpieczyć wszystkie palne materiały. Są to na przykład:
   • wyroby z papieru, kartonu,
   • przedmioty drewniane,
   • tkaniny palne, ale też topiące się podczas palenia
   • produkty chemiczne, szczególnie sklasyfikowane jako: F: łatwopalne / wysoce łatwopalne, F+: skrajnie łatwopalne, O: utleniające oraz wszystkie inne, dla których w karcie charakterystyki podano, aby unikać kontaktu produktu z ogniem. Tę informację znajdziesz w sekcji 5 “Postępowanie w przypadku pożaru”, podsekcji 8.2 “Kontrola narażenia”
   • instalacje z mediami palnymi, np. acetylenem oraz utleniającymi, np. tlenem
   • łatwopalne konstrukcje pomieszczeń i budynków itd.
2. Należy brać pod uwagę jakie prace były wcześniej wykonywane w danym miejscu lub pomieszczeniu. Jeżeli prowadzono prace związane z zastosowaniem łatwopalnych cieczy lub gazów, należy zmierzyć ich zawartość w powietrzu. Jeśli nie przekracza 10% ich dolnej granicy wybuchowości, można rozpocząć spawanie. W przeciwnym wypadku, należy odczekać aż wynik będzie mieścił się w tych granicach. Wartość granicy wybuchowości znajdziesz oczywiście w karcie charakterystyki w Sekcji 9 “Właściwości fizyczne i chemiczne”.
3. Podczas prac spawalniczych, przez cały czas należy mieć w dyspozycji sprzęt umożliwiający szybkie zgaszenie pożaru, np. gaśnicę, koc gaśniczy.
4. Po zakończeniu prac spawalniczych, należy koniecznie skontrolować miejsce prac, ale też obszary sąsiadujące.
5. Do wykonywania prac spawalniczych należy używać tylko sprawny technicznie sprzęt, który jest zabezpieczony przed możliwością wywołania pożaru. [2]

Zagrożenia na stanowisku spawacza

Dym spawalniczy

Najbardziej charakterystycznym dla spawacza zagrożeniem jest dym spawalniczy. Jest to szczególny rodzaj dymu, ponieważ zawiera w sobie substancje i związki chemiczne oraz cząstki stałe różnego pochodzenia. Po przedostaniu się do organizmu, składniki dymu reagują i powodują negatywne dla zdrowia skutki.

Skład dymu spawalniczego jest niezwykle “bogaty”. Stałymi składowymi są:

• metale: aluminium, kadm, chrom, miedź, żelazo, ołów, mangan, magnez, molibden, nikiel, tytan, cynk, beryl
• gazy: tlenek i ditlenek węgla, tlenki azotu, ozon, związki chemiczne wchodzące w skład ekranów ochronnych, np. argon, hel.
• inne składniki dymu spawalniczego: fluorki, krzem, fenole, formaldehyd i inne związki organiczne, a nawet azbest.

Promieniowanie

Najczęściej są to promieniowanie ultrafioletowe, widzialne i podczerwone. Stanowi to poważne zagrożenie dla wzroku spawacza, ale nie tylko. Promieniowanie, w szczególności UV ma negatywny wpływ na skórę pracownika i może prowadzić nawet do nowotworów.

Pozostałe

Pole elektromagnetyczne, hałas, wibracje, wysoka temperatura oraz inne zagrożenia pochodzące z innych maszyn, bądź procesów w zakładzie. Spawacz często wykonuje pracę w nienaturalnych pozycjach. Występuje więc duże ryzyko urazów układu mięśniowo- szkieletowego. Stosowanie niesprawnego sprzętu może skutkować porażeniem prądem elektrycznym. Nieprawidłowo przygotowane stanowisko pracy z kolei może stwarzać ryzyko pożaru. Wiele zależy od miejsca prowadzenia prac i rodzaju spawanych elementów. W skrajnie trudnych warunkach, spawacz jest narażony na poważne poparzenia ciała, a nawet na śmierć.

Choroby zawodowe spawaczy

Najczęściej spotykanymi chorobami zawodowymi wśród spawaczy [3] są:

• Gorączka metaliczna (zwana również gorączką cynkową lub gorączką odlewników) jest najczęściej występującą chorobą spawaczy. Wywoływana jest przez tlenki metali, np. cynku, miedzi, magnezu, żelaza, manganu, rtęci itp. Choroba ta często pojawia się epizodycznie. Po kilku dniach objawów, między innymi: kaszlu, bólu klatki piersiowej, bólu głowy, ustępują nie powodując niebezpiecznych dla zdrowia konsekwencji.
• Pylica płuc (pylica spawaczy elektrycznych), najczęściej wywoływana przez tlenek żelaza, cyny, baru. Choroba ta przebiega bezobjawowo i najczęściej wykrywana jest przypadkowo.
• Astma oskrzelowa. Jej przyczyną znów są metale. Najczęściej pojawia się gdy spawacz korzysta z różnych metod spawania.

Profilaktyka 

Zadbanie o właściwą organizację stanowiska pracy już na etapie jego powstawania to opcja idealna, choć rzadka. Jeśli tworzy się stanowisko spawalnicze w miejscu, które pierwotnie nie było do tego przystosowane, należy dołożyć wszelkich starań, aby maksymalnie chroniło zdrowie pracownika.

Wentylacja

Absolutna podstawa. Musi być koniecznie zapewniona na stanowisku prac spawalniczych. W zależności od rodzajów prac spawalniczych, należy zapewnić wentylację ogólną, a często i miejscową. Ogólna może wystarczyć dla krótkotrwałych prac spawalniczych. Dla prac prowadzonych przez dłuższy czas, konieczne jest zapewnienie wentylacji miejscowej. Szczególnie mocno należy pochylić się nad wentylacją podczas spawania w zamkniętych przestrzeniach czy zbiornikach. Pary gromadzące się w zamkniętej przestrzeni mogą doprowadzić do szybkiego pogorszenia samopoczucia pracownika, a także znacznie szybciej wywołać pożar.

Szkolenia

Szkolenia są najłatwiejszą formą profilaktyki. Smutne, że tak rzadko prowadzone są właściwie. Odpowiednio przygotowane przepisy wewnątrzzakładowe oraz ich precyzyjne omówienie pracownikom, a także szanowanie i egzekwowanie ich przestrzegania przez osoby kierujące pracownikami, mogą zdziałać naprawdę wiele. Warto więc, oprócz obowiązkowych szkoleń BHP, aby kierownicy przeprowadzali od czasu do czasu dodatkowe szkolenia, gdzie będą stale podkreślać wagę prac spawalniczych zgodnych z przepisami.

Badania profilaktyczne

Nieważne, czy na badania kieruje się spawacza, czy pracownika, który czasami wykonuje prace spawalnicze, musi zostać skierowany badania profilaktyczne w tym zakresie. Osoba chcąca zostać spawaczem musi cieszyć się naprawdę dobrym zdrowiem. Wszelkie alergie, uczulenia, częste infekcje, a nawet niepełnosprawności będą dyskwalifikowały taką osobę do uzyskania pozytywnej opinii lekarskiej do wykonywania tego zawodu. Bardzo ważna uwaga dotycząca wysyłania na kurs spawacza osób już zatrudnionych w zakładzie. Osoby te muszą najpierw zostać skierowane na badania, z dopiero później na kurs.

Pomiary środowiska pracy

Dla spawaczy wykonuje się pomiary następujących czynników:

• pyły przemysłowe zawierające krzemionkę
• ditlenek azotu
• tlenek azotu
• tlenku węgla
• mangan i jego związki nieorganiczne (w przeliczeniu na Mn)
• tlenki żelaza – dymy (w przeliczeniu na Fe)

oraz inne wynikające ze specyfiki spawanych materiałów i innych zagrożeń w zakładzie lub na stanowisku, np. hałas, drgania itd.

Ponadto, w zależności od metody spawania, można mierzyć:

• przy spawaniu metodą MIG i elektrodą otuloną: nikiel i chrom
• przy spawaniu metodą TIG: ozon
• podczas spawania aluminium: tlenek aluminium, ozon.

Środki ochrony indywidualnej

Drogi oddechowe muszą być chronione w sposób szczególnie staranny. Ze względu na złożony skład dymu spawalniczego, przedostający się do organizmu dym spawalniczy, może wywołać wiele szkodliwych skutków, między innymi: zatrucia, uszkodzenia błon śluzowych, zapalenia górnych dróg oddechowych, a nawet nowotwory.

Spawacz musi być naprawdę solidnie wyposażony w środki ochrony indywidualnej. Nie są one może nadzwyczajnie wygodne, ale konieczne dla ochrony życia i zdrowia spawacza. Co dokładnie spawacz musi stosować?

1. Ochronę oczu,
2. Ochronę twarzy,
3. Odzież ochronną,
4. Rękawice ochronne,
5. Obuwie ochronne,
6. Sprzęt chroniący układ oddechowy.

albo produkty wielofunkcyjne, np. przyłbicę spawalniczą, która chroni jednocześnie oczy i twarz.

Dobór ŚOI

Przy doborze odpowiednich środków ochrony indywidualnej, musisz posiłkować się oceną ryzyka zawodowego. Weź pod uwagę w których miejscach pracuje spawacz, jakie materiały spawa, jaką metodą. To pozwoli Ci określić na jakie czynniki jest on narażony. Jak to ustalisz, możesz dobrać właściwe środki ochronne.

Ochrona oczu

Do spawania gazowego często stosuje się okulary lub gogle. Nie stosuje się ich natomiast do spawania łukowego. W zakładach produkcyjnych, w których pracowałam, najczęściej stosowana była przyłbica. Sprawdza się przy długotrwałym i intensywnym spawaniu. Jest też prawdopodobnie najwygodniejszą ochroną oczu, a zarazem twarzy dla pracownika. Konieczna zgodność z normą PN-EN 175.

Ochrona twarzy

Najczęściej spotkasz przyłbicę spawalniczą, rzadziej tarczę spawalniczą, a już najrzadziej kaptur spawalniczy. Ten ostatni stosowany jest na całą głowę, w związku z tym, komfort spawacza jest bardzo mocno ograniczony. Stosuje się ją jedynie do prac w specyficznych i trudno dostępnych miejscach.

Tarcza spawalnicza, z którą być może wiele osób kojarzy swojego dziadka lub ojca spawającego w garażu (bez uprawnień of kors ;), jest w zakładach bardzo rzadko stosowana. Przede wszystkim dlatego, że wymaga trzymania jej w dłoni. A spawanie jedną ręką nie należy do najprostszych.

Przyłbica stanowi więc znowu najwygodniejszą opcję. Przyłbic na rynku jest od groma. Można wybrać najprostsze, a można wybrać takie, które na przykład automatycznie regulują przyciemnianie. Mogą być odporne na dodatkowe urazy, np. na uderzenia. Warto zwrócić uwagę na rozmiar pola widzenia. Wybierając ochronę, zawsze kieruj się całością wiedzy o miejscu spawania i zagrożeniach, ponieważ nie zawsze dany bajer będzie dla spawacza użyteczny.

Wymagana zgodność z normą PN-EN 175.

Odzież ochronna

Koniecznie niepalna. Wybór znowu masz szeroki: bluzy, spodnie, ogrodniczki, fartuchy, kombinezony, rękawy, narzuty. Decyzję należy podjąć znowu w zależności od skali spawania w zakładzie, jego rodzaju, częstotliwości i innych zagrożeń. Konieczna zgodność z normą PN-EN ISO 11611.

Rękawice spawalnicze

Muszą być zgodne z normami PN-EN 12477:2005 i jej rozszerzeniem PN-EN 12477:2005/A1:2007 oraz odpowiedniego do metody spawania typu:

• typ A – przeznaczone do metody MIG/MAG i MMA (przewaga właściwości ochronnych nad manualnymi)
• typ B – przeznaczone do metody TIG (przewaga właściwości manualnych nad ochronnymi)
• typ A/B – spełniają wymagania obu typów.

Oprócz tego, rękawice muszę mieć podane oznakowania i parametry ochrony przed zagrożeniami mechanicznymi PN-EN 388:2017-02 i zagrożeniami wynikającymi z kontaktu z ogniem / wysoką temperaturą PN-EN 407:2007. Pamiętaj o tym, że rękawice spawalnicze i rękawice typu spawalniczego to dwa różne typy rękawic. Dla spawacza należy stosować tylko i wyłącznie te pierwsze.

Obuwie ochronne

Obuwie dla spawacza można zapewnić albo w postaci butów, albo ochraniaczy zakładanych na buty. Znowu, w zależności od prowadzonych prac i zagrożeń na stanowisku spawacza, możesz dobrać odpowiednie parametry obuwia. Jeśli jest to uzasadnione zagrożeniami, obuwie może być wyposażone w podnosek ochronny.

Wymaganiem koniecznym obuwia dla spawacza jest zabezpieczenie, które uniemożliwia wpadnięcie iskier spawalniczych na styku obuwia i nogawki spodni. Koniecznie należy wziąć to pod uwagę i wybrać trzewiki albo półsaperki. Częstym rozwiązaniem jest wybór obuwia, które zamiast sznurówek, mają klapy zapinane na tzw. bezpieczne sprzączki. To rozwiązanie pozwala na szybkie zdjęcie obuwie w sytuacji zagrożenia.

Obuwie dla spawacza musi być koniecznie odporne na działanie iskier i odprysków. Podeszwy powinny być również olejoodporne, antystatyczne i antypoślizgowe. Wymagana zgodność z normą PN-EN ISO 20345.

Sprzęt chroniący układ oddechowy

Jak to mówią “last but not least”. Spawacz podczas pracy, musi dobrze widzieć spawane elementy. Zwykle więc pochyla się nad materiałem. Taka pozycja powoduje, że ulatniający się dym spawalniczy znajduje się blisko głowy spawacza i może łatwo dostać się do dróg oddechowych pracownika. Jak już wiesz, skład dymu spawalniczego ma w sobie chyba wszystko, więc należy wyjątkowo zadbać o ochronę spawacza w tym zakresie.

Ochrona układu oddechowego może być zapewniona najprościej, w postaci półmaski, ale można zdecydować się na maskę z wymiennymi filtrami. Warto postawić na dobre filtry, wychwytujące cząstki stałe, gazy, pary oraz regularnie je wymieniać.

Istnieją też bardziej złożone systemy, które chronią oczy, twarz, głowę i drogi oddechowe, a dodatkowo zapewniają wentylację. Wybór jest więc kwestią zależną od potrzeb i warunków pracy spawacza.

Podsumowanie

Praca spawacza wymaga bardzo dobrego stanu zdrowia, sprawności fizycznej oraz szerokich kwalifikacji. Osoby wykonujące ten zawód są narażone na szereg różnego rodzaju zagrożeń. Warto więc prowadzić solidną profilaktykę ochrony zdrowia. Prace spawalnicze należą do prac niebezpiecznych pod względem pożarowym, w niektórych warunkach mogą być kwalifikowane jako prace wykonywane przez przynajmniej dwie osoby, a nawet prace szczególnie niebezpieczne. Warto też uświadomić osobom kierującym pracownikami na jakie zagrożenia jest narażony spawacz i w jaki sposób należy chronić jego zdrowie. Na koniec ciekawostka. Jeśli chcesz zobaczyć jak “widzi” spawacz podczas pracy, obejrzyj ten filmik.