Czynniki biologiczne w środowisku pracy to temat, który przysparza sporo wątpliwości. Bo niby skąd wiedzieć jakie mogą występować szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy? Hałas słychać, chemię stosowaną w procesie znamy, zapylenie (zazwyczaj) widać. Czynników biologicznych w większości nie widać. Skąd więc dowiedzieć się czy występują? A jeśli tak, to które? Zapraszam do lektury.

Czym są szkodliwe czynniki biologiczne?

Są to mikro- i makroorganizmy oraz wytarzane przez nie substancje, które oddziałują negatywnie na organizm człowieka w procesie pracy i mogą być przyczyną chorób zawodowych lub parazawodowych. Dzieli się je na:

• czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne: priony, wirusy, bakterie, grzyby pierwotniaki, robaki, pasożytnicze stawonogi,
• alergeny biologiczne: bakterie, grzyby, cząstki roślinne i zwierzęce,
• toksyny biologiczne, w tym czynniki immunotoksyczne: endotoksyna bakteryjna, mikotoksyny, glukany grzybicze, lotne związki organiczne, toksyny roślinne, jady zwierzęce,
• czynniki rakotwórcze: alfatoksyny, pył drzewny.

Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych

Najbardziej narażeni

Grupy zawodowe o największym ryzyku narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy to:

• pracownicy służby zdrowia, laboratoriów i zwierzętarni, weterynarze,
• pracownicy rolnictwa, leśnictwa.
• pracownicy zatrudnieni przy zbieraniu i przetwarzaniu odpadów i oczyszczaniu ścieków,
• pracownicy przemysłu biotechnologicznego
• inne grupy zawodowe, np. niektóre działy przemysłu włókienniczego, metalurgicznego, górnictwa, bibliotekarze itp.

Służba zdrowia

Personel szpitali i laboratoriów to najbardziej zagrożona grupa zawodowa. Największe zagrożenia to zakażenia wirusowym zapaleniem wątroby typu B (HBV). Stosowanie szczepień ochronnych wpłynęło na znaczące zmniejszenie przypadków zachorowań. Drugie poważne zagrożenie stanowi ludzki wirus upośledzenia odporności (HIV), który wywołuje chorobę AIDS. Wirus ten przenosi się przez krew, jednak szybko ginie w środowisku zewnętrznym. Przez to, liczba zachorowań na AIDS pochodzenia zawodowego jest bardzo niska w skali świata. W przypadku zakłucia igłą skażoną krwią z wirusem HIV, prawdopodobieństwo zakażenia wynosi 0,3%, podczas gdy analogiczna sytuacja w przypadku HBV wynosi 6-30%.

Przemysł 

Czynniki biologiczne, które stwarzają zagrożenia zawodowe stwierdzane są w nowych środowiskach pracy, w których ich obecność mogłaby wydawać się mało prawdopodobna. Typowym przykładem są tutaj zakłady przemysłu metalurgicznego, gdzie drobnoustroje rozwijają się w zużytych olejach i emulsjach olejowo-wodnych stosowanych do smarowania i chłodzenia maszyn i urządzeń. Mikroorganizmy mogą uwalniać się do środowiska pracy jako składnik tzw. “mgły olejowej” i stwarzać bardzo poważne zagrożenie powstania chorób układu oddechowego. Największe zagrożenie stwarzają bakterie Gram-ujemne i wytwarzane przez nie endotoksyny. Występują one w olejach i emulsjach oraz w osadnikach olejowych maszyn, a także w powietrzu zakładów metalurgicznych.

Wśród bakterii tych przeważa rodzina Pseudomonadaceae. Gatunek Pseudomonas fluorescens został uznany za prawdopodobną przyczynę nowej podjednostki AZPP (alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych – choroba zawodowa), opisanej pod nazwą “płuca robotnika obsługującego maszyny” (machine operator’s lung). Poza Pseudomonadaceae, AZPP mogą też wywoływać atypowe prątki Mycobacterium chelonae, Mycobacterium spp.

Bibliotekarze i archiwiści

Ale i konserwatorzy zabytków, renowatorzy i zbliżone profesje są narażeni na grzyby pleśniowe, zwłaszcza z rodzajów: Aspergillus, Penicillium, Cheatomium, Stachybotrys, Cladosporium. Występują one w zawilgoconych książkach, dokumentach i zabytkach.

Profilaktyka

• Najważniejszym punktem profilaktyki jest unikanie stosowania szkodliwego czynnika biologicznego, jeśli to oczywiście możliwe. Wskazane jest zastąpienie go innych czynnikiem, który nie jest niebezpieczny.
• W drugiej kolejności należy ograniczać liczbę pracowników narażonych na kontakt szkodliwych czynników biologicznych.
• Już na etapie projektowania procesu pracy należy wziąć pod uwagę eliminowanie lub minimalizowanie narażenia pracowników na kontakt ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi.
• Konieczne jest też zapewnienie pracownikom środków ochrony zbiorowej, a jeśli będzie to niemożliwe, to środków ochrony indywidualnej.
• Kolejny punkt to zapewnienie środków hermetyczności, aby zapobiec przypadkowemu przeniesieniu czynnika biologicznego.
• Stosowanie znaków ostrzegawczych.
• Przygotowanie planu postępowania na wypadek awarii z udziałem szkodliwego czynnika biologicznego z grupy 3 lub 4.
• Przeprowadzanie badań na obecność szkodliwych czynników biologicznych.
• Zapewnienie bezpiecznego zbierania, przechowywania i usuwania odpadów z zastosowaniem bezpiecznych i oznakowanych pojemników.
• Systematyczne szkolenia pracowników.
• Poinformowanie pracownika o możliwości skorzystania z badań lekarskich po ustaniu narażenia.
• Prowadzenie rejestru pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych zakwalifikowanych do grupy 3 lub 4.

Ponadto, pracodawca ma obowiązek zapewnić:

• bezpieczne warunki spożywania posiłków i napojów w wydzielonych pomieszczeniach,
• wyposażenie pracownika w odpowiednie środki ochrony indywidualnej i przechowywanie ich w wyraźnie oznakowanym miejscu,
• pomieszczenia i urządzenia higieniczno- sanitarne oraz środki higieny osobistej oraz środki do odkażania skóry lub błon śluzowych,
• warunków odkażania, czyszczenia, w razie konieczności również niszczenia odzieży, ŚOI i wyposażenia, które zostały skażone szkodliwym czynnikiem biologicznym,
• pisemne instrukcje postępowania ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi,
• podjęcie natychmiastowych działań likwidujących przyczyny i skutki awarii lub wypadku.

Wykaz szkodliwych czynników biologicznych

Wykaz ten znajdziesz w punkcie II. załącznika nr 1 do rozporządzenia [1].

Środki hermetyczności

Załącznik nr 4 do rozporządzenia [1] – wykaz środków hermetyczności i stopni hermetyczności dla laboratoriów, zwierzętarni, pomieszczeń izolacyjnych dla ludzi i zwierząt.

Załącznik nr 5 do rozporządzenia [1] – wykaz środków hermetyczności i stopni hermetyczności w procesach przemysłowych.

Skąd wiedzieć czy występują czynniki biologiczne?

W niektórych przypadkach jest to oczywiste, np. w szpitalach, pracach ze zwierzętami, roślinami, grzybami. Jednak jak zweryfikować czy istnieją czynniki mikrobiologiczne tam, gdzie nie jest to takie oczywiste? Koniecznie zaopatrz się w książkę “Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego Klasyfikacja, narażone grupy zawodowe, pomiary, profilaktyka” autorzy: Jacek Dutkiewicz, Radosław Śpiewak, Leon Jabłoński, Jolanta Szymańska,  wyd. Ad Punctum. W mojej ocenie, jest to pozycja obowiązkowa dla każdego, kto styka się z tematem szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy. Znajdziesz tam między innymi szczegółową klasyfikację grup zawodowych narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy. Jest to naprawdę wartościowa i przydatna pozycja, którą z pełnym przekonaniem polecam.

Szkodliwe czynniki biologiczne a ocena ryzyka zawodowego

Przepisy nie nakładają na pracodawcę obowiązku prowadzenia pomiarów środowiska pracy pod kątem występowania szkodliwych czynników biologicznych. Obowiązkiem pracodawcy jest natomiast uwzględnienie występowania szkodliwych czynników biologicznych w ocenie ryzyka zawodowego. Ocenę tę można w zasadzie przeprowadzić tylko na podstawie danych literaturowych, np. książki wymienionej w poprzednim akapicie.